Herbata na polskich ziemiach w literaturze

Historia herbaty w Polsce

…nie jest tak długa, jak to ma miejsce w krajach azjatyckich. Nie jest także tak szczęśliwa, ponieważ nie od razu doceniliśmy jej smak i walory zdrowotne.

Do nas herbata dociera z Francji wraz z naszą nową królową – małżonką króla Jana Kazimierza – Marią Ludwiką w latach sześćdziesiątych XVII wieku. Król prosi w liście małżonkę, by dowiedziała się w swej ojczyźnie szczegółów parzenia, a konkretnie ile suszu i ile cukru używać do przygotowania napoju.

Początki herbaty nie były u nas jednak łatwe. Jako zamorskie zioło spotkała się z umiarkowanym zainteresowaniem, rezerwą, a czasem nawet wrogością. Nie tylko u nas zresztą traktowano herbatę nieufnie. Kiedy we Francji pewien lekarz jako pierwszy opisał zalety tego napoju, jego rękopis został spalony. Warto przytoczyć kilka cytatów na temat herbaty, które pojawiały się w naszym kraju.

W dziele „Opis chorób prędkiego ratunku potrzebuyących” z 1783 roku czytamy:

Zdaje mi się więc, że słusznie wnieść mogę, iż herbata yest w rzeczy samey, choć daleką, nie mniej jednak prawdziwą wielu chorób przyczyną. (…) A z tego wszystkiego, co się powiedziało, wnieśmy, że pomierne kawy używanie mniej jest szkodliwe jak używanie herbaty.

W Dziejach obyczajów za panowania Augusta III, Jędrzej Kitowicz pisze zaś:

(…) a herbatę, jako sprawującą suchoty i oziębiającą żołądek, w cale zarzucono; policzoną ją w liczbę lekarstw przeciw gorączce i do wypłukania gardła po ejekcyjach [wymiotach], mianowicie z gwałtownego pijaństwa pochodzących.

Ignacy Krasicki pisze zaś:

W południe budzę się, ciąży głowa jak ołów, krztuszę się i nudzę, jejmość radzi herbatę, lecz trunek to mdlący.

Zaś botanik ksiądz Krzysztof Kluk opisuje ją tak:

Thea Bohea, Thea Viridis (…) liście tych dwojga krzewów ususzone parzą się, jak wiadomo, wodą i ta woda zażywa się imieniem herbaty (…), ale gdyby Chiny wszystkie swoje trucizny przesłały, nie mogłyby nam tyle zaszkodzić, ile swoją herbatą. Może być, że w jakim przypadku jest użyteczna, ale często użycie owej ciepłej wody osłabia nerwy i naczynia do strawienia służące. Dzieciom i młodym osobom zawsze szkodliwa.

Nie wszyscy jednak gardzili herbatą, były również opinie przychylne. „Kalendarz Polski i Ruski z prognostykiem” księdza Ormińskiego mówi – dla przykładu – o herbacie tak:

A liście Thee co sprawują? Z Japońskich i Chińskich krajów te ziele do nas przywiezione te ma mieć przymioty: wapory idące do głowy, przytłumienia i sen odejmują tak, iż kto go używa, może kilka dni i nocy bez snu wytrwać. Przeto kupcy włoscy i niderlandzcy, gdy mają wiele pisać listów (…) tego ziela Thee używają i tak przez wiele nocy pijąc pracować mogą, bez fatygi. Żołądkowi słabemu pomaga i od letargu broni. Przeciw podagrze i kamieniu służy. Można to ziele utrzeć na proch i tak w kieliszku wody ciepłej zawarzywszy pić, albo we wrzącą wodę listki wrzucić i potem cukrowawszy ciepło, gdy przestygnie, pić.

Jak widać wiedza o leczniczych właściwościach herbaty już wtedy była u nas znana. Przede wszystkim wskazywano na jej zdolność odpędzania senności choć nie wiedziano jeszcze o działaniu kofeiny i nie kojarzono jej ze znaną i cenioną już wcześniej kawą.

W 1755 roku w dziele „Nowe Ateny albo Akademia wszelkiej sciencji pełna” pojawia się opis tej treści:

The, którą u nas Herba The zowią, jest drzewo Japońskie, Chińskie (…). Posadziwszy go, aż do lat 3 wypuszcza z siebie listki, które w Maju i Kwietniu zbierają, kiedy najbardziej soczyste i żółte. (…) Skutki tego ziela: że głowy lekkość sprawuje, grube humory tłumi, żołądek posila, od kamienia prezerwuje i nań leczy, głowy ból uśmierza, torsje uspokaja i ociężałość oddala, krew zastanawia, na wrzody leczy.

Tutaj w oczy rzuca się przede wszystkim zadziwiająco dokładna wiedza o uprawie i zbiorach herbaty.

Moda na samowar

Okres Polski pod zaborami to czas dużego wpływu obcych kultur w tym i kultury herbacianej. Największa część terytorium naszego kraju wcielona została do Rosji i też rosyjski sposób picia herbaty okazał się najsilniejszy i najbardziej zaraźliwy bo właściwie, nie był zły. Wiele osób kojarzy modę na samowar z czasami komunizmu, ale okazuje się, że to XVIII wiek zakorzenił ten wynalazek w naszym kraju. Nie tylko samowary były popularne, ale także herbata rosyjska sprowadzana do nas drogą lądową. Pojawiały się liczne opinie, że herbata z zachodu, wożona drogą morską jest kiepska i nie może się równać z karawanową.

Sam samowar to narzędzie, którego geneza ginie w mrokach dziejów. Historycy wywodzą go od specjalnych kociołków, w których przygotowywano zupy. Fakt jest taki, że samo narzędzie do grzania wody i parzenia herbaty jakim jest samowar, swego czasu bardzo zadomowiło się w naszym kraju. Można by sądzić, że jest to pokłosie komunistycznych czasów, lecz tak naprawdę początków samowara w Polsce powinniśmy doszukiwać się w czasach zaborów. To wtedy, na skutek rusyfikacji naszego narodu, rosyjski sposób parzenia i picia herbaty stał się u nas popularny.

Specjalne koszyczki do szklanek na herbatę to kolejny obraz jaki nam kojarzy się nie tylko z samowarem, ale nawet z herbatą polską z minionych czasów. Ubożsi wykonywali je często z niezbyt kosztownych metali, z wikliny, tworzyw sztucznych, a nawet ze sznurka na szydełku.

Polski zwyczaj picia herbaty

Obecnie, pijamy już wszelkie herbaty i mamy do nich duży dostęp. Na naszych stołach króluje wciąż herbata czarna, lecz coraz częściej wybieramy inne jej rodzaje, a także różne sposoby przyrządzania znane z innych, dalekich czasem stron świata. Jako przykład warto wspomnieć o miętowej herbacie marokańskiej, czy indyjskiej chai masali. Są to napoje, które brzmią już dla nas coraz mniej tajemniczo i egzotycznie.

Sami, gdy określamy nasz „polski zwyczaj picia herbaty” przywołujemy słodzoną herbatę czarną z cytryną lub rozgrzewającą herbatę „z prądem”. Co do popularności pierwszej nie ma wątpliwości lecz ta druga, gdy zapytamy o to kiedy ostatnio ją piliśmy, okazuje się zupełnie okazjonalnie przygotowywana. Może po prostu chcemy sami siebie postrzegać jako naród lubiący mocne trunki?

Cytaty pochodzą z książki Kordiana Tarasiewicza „Przygody z kawą i herbatą. Anegdoty. Wydarzenia”

Autorem tekstu jest Rafał Przybyło