Glina z Yixing. Jak powstają czajniki z glinki

Glina Yixing to wyjątkowy rodzaj gliny służący do wyrobu ceramiki, a zwłaszcza utensyliów do parzenia herbaty. Najczęściej wykonuje się z tej gliny bardzo cenne czajniczki do parzenia, które mają szereg cech czyniące je bardzo dobrym narzędziem dla wprawionych herbaciarzy. Same czajniczki produkuje się tradycyjnie nieduże. Mają około 100 – 200 ml. Do kompletu używa się maleńkich czarek. Miłośnicy wypijają ich nawet 100 dziennie.

Gdzie wydobywa się glinę Yixing?

Oryginalna glina Yixing wydobywana jest w okolicach miasta Yixing w prowincji Jangsu w Chinach. Same złoża datuje się na 350 mln lat. Glina z Yixing jest niezwykle spójna i gładka. Powierzchnia wyrobów jest matowa. Kolor naczyń jest czerwony, brązowy lub żółtawy.

Dlaczego czajniczki są cenione wśród herbaciarzy?

Czajniczki wykonane z glinki Yixing są cenione przez herbaciarzy ponieważ nie będąc szkliwione mają zdolność absorbcji herbaty co sprawia, że z kolejnymi użyciami można osiągnąć ciekawszy i bogatszy bukiet smakowy. Dlatego zaleca się parzenie jednego rodzaju herbaty w danym czajniczku lub nawet jednego gatunku. Dzięki szczególnym porom, które powstają w glinie w czasie wypału, ceramika z Yixing bardzo dobrze trzyma temperaturę. Ma również niewielki współczynnik skurczania w czasie wypału co pozwala wyprodukować czajniczek o dobrze przylegającym wieczku co wzmacnia smak herbaty. Czajniczek z gliny Yixing ma około 4% absorbcji wody. Co oznacza, że podwójny system porów jest w stanie zatrzymać w sobie esencję herbacianą o masie równej 4% własnego ciężaru. Cechą taką nie może poszczycić się żadna inna glina na świecie.

Badania oceny jakości czajniczków przeprowadza się na zaparzonym naparze herbacianym, bada się ilość kofeiny, fenoli i teofiliny oraz kolor. Pod względem tych wszystkich kryteriów czajniczki z Yixing wypadają najlepiej.

Samą glinę dzieli się na kilka rodzajów, głównie ze względu na kolor gotowych wyrobów.

Zisha lub ni zi oznacza ceramikę w kolorze fioletowo-czerwono-brązowym.

Zhusha lub zu ni to glina wypalająca się na czerwono-brązowy kolor, nieco cynobrowy. Zawiera bardzo dużo żelaza. Obecnie 10 fabryk wciąż wydobywa tę glinę lecz jest jej coraz mniej, a produkcja jest mocno ograniczona.

Duan ni czyli glina wzbogacona o różne minerały. Może mieć kolory zielonkawe, niebieskie przez dodatek tlenku magnezu lub czarne z dodatkiem tlenku kobaltu.

Niektórzy zaliczają jeszcze do tej puli glinę Da Hong Pao. Nosi ona nazwę wielkiej czerwonej szaty tak jak słynna herbata ponieważ uważana jest za najlepszą. Jej cechą charakterystyczną jest intensywnie czerwony, krwisty wręcz kolor gotowej ceramiki. Zawdzięcza to wysokiej zawartości tlenków żelaza.

Glinka zielona jest najrzadsza. Niewielkie złoża są już bardzo trudno dostępne i najczęściej używa się jej do wykonywania ornamentów na ceramice z innych rodzajów gliny.

Jaki jest skład gliny z Yixing?

W składzie gliny z Yixing znajdują się takie minerały jak kaolin, kwarc i miki, oraz duża ilość tlenku żelaza. Glinę tę wydobywa się głównie w Huanglongshan i Zhaozhuangshan i ma nieco piaszczystą teksturę. Dzięki temu, że glina z Yixing wolna jest całkowicie od ołowiu, arsenu, kadmu i innych szkodliwych związków nie musi być szkliwiona.

Wydobycie gliny

Warstwa gliny Yixing jest niezbyt gruba. Ma najczęściej kilka centymetrów. Kolor surowej gliny jest żółty lub biały, a czasem nawet niebieski. Wydobycie jej jest niemożliwe, więc wydobywa się ją wraz z sąsiednimi warstwami skał osadowych i dopiero potem oddziela. Świeżo wydobyta bryła suszy się w warunkach naturalnych. Na początek rozłupuje się ją i oddziela żądaną warstwę na podstawie jej koloru. Następnie wystawia się ją na działanie warunków atmosferycznych na okres nawet jednego roku, a przypadku najwyższej jakości materiału nawet na kilka lat. Pod wpływem działania deszczu, wiatru i słońca bryły gliny rozpadają się do ziaren wielkości nasion fasoli. Glina jest następnie suszona i mielona oraz oczyszczana. Po przesianiu miesza się ją z wodą bardzo starannie kontrolując poziom wilgoci. Pierwszy etap polega na umieszczeniu jej w specjalnym pojemniku zalanym słodką wodą na głębokość półtora metra na okres trzech dni. Następnie woda jest zlewana, a glina nieco przesuszana na słońcu by możliwe było pocięcie jej na bloki. Następnym etapem jest kilkudniowe ubijanie bloków drewnianym tłuczkiem do momentu gdy glina będzie gładka i lśniąca po przekrojeniu i nie będzie w niej widać śladów powietrza.

Jak powstaje czajnik z gliny Yixing?

Samo formowanie czajnika polega na rozwałkowaniu gliny na cienki arkusz, z którego wycina się poszczególne elementy, dno i powierzchnia boczna początkowo tworzą cylinder. Wszystkie elementy są klejone ze sobą rozrzedzoną gliną. Korpus czajnika jest wyklepywany od wewnątrz narzędziami z drewna i rogu zwierzęcego aż nadany zostaje mu właściwy kształt. Ewentualne aplikacje w innym kolorze, które mogą się pojawić na bogato zdobionych czajniczkach wykonuje się przez naklejenie wzoru wyciętego z gliny w innym kolorze. Nie dopuszcza się jakichkolwiek dodatków do gliny oraz szkliwienia, które dla koneserów zupełnie dyskwalifikuje czajnik z użycia.

Proces przygotowania gliny jest długi i tradycyjnie uznawany za tajemnicę handlową. Typowa temperatura wypalania wynosi od 1100 ° C. – 1200 ° C w atmosferze utleniającej. Jest to nieco niższa temperatura niż dla innych rodzajów gliny. Dzięki temu czajniczki są odporne na szoki temperaturowe. Oryginalnie wypał miał miejsce w smoczych piecach, ponieważ umieszczone na zboczach gór piece buchając iskrami wyglądały jak smoki. Dziś używa się pieców elektrycznych lub gazowych.

Historia ceramiki

Pierwsze ślady sztuki garncarskiej na terenie Yixing sięgają 5000 lat wstecz. Archeolodzy co chwila trafiają na nowe wykopaliska fragmentów ceramiki i ślady pieców z tamtych czasów. Potwierdzone wzmianki dowodzące wydobycia i używania do produkcji ceramiki słynnej gliny sięgają dynastii Tang.Obszar ten słynął w tych czasach nie z produkcji ceramiki herbacianej ale z produkcji samej herbaty. Rocznie wytwarzano tutaj 5000 kg herbaty rękami 10 tys robotników. Sam mistrz herbaty Lu Yu bywał tutaj i doceniał słynną herbatę.

W czasach dynastii Song odkryto złoża słynnej fioletowej gliny na górze Yiang Jiao. Dowodzą tego nie tylko źródła pisane z tego okresu ale także wykopaliska archeologiczne. Odkryto tam szczątki pieca garncarskiego oraz liczne fragmenty ceramiki z fioletowej gliny. Legenda opowiada o tym, że do wsi przybył pewnego dnia dziwnie wyglądający stary mnich, który krążył po okolicy wołając coś o drogocennej glinie i o bogactwie. Miejscowi nie mogąc nic zrozumieć z jego okrzyków zaciekawieni zaczęli się zbierać wokół niego. On jednak był pogrążony w dziwnym amoku. Gdy zebrało się sporo osób mnich nagle ruszył w góry wciąż wołając o bogactwie szlachetnej gliny. Gdy nagle zniknął za rogiem miejscowi odkryli w tym miejscu doły z różnokolorową gliną. Po mnichu nie było jednak nigdzie śladu. Zaczęto zatem eksploatować glinę w tych miejscach. Tak odkryto niezwykłą rzadką glinę, najlepszą na świecie.

Historia popularności czajniczków z Yixing wiąże się z postacią Wu Yu Shan studenta, który przybył do świątyni Ying Sha aby pobierać nauki. Nie tyle on zasłynął na polu ceramiki co jego sługa Gong Cun, który przybył wraz z nim. Nie miał tam zbyt wiele pracy więc wolny czas spędzał wraz z mnichami. Zauważył, że rozwijają oni kunszt wytwarzania ceramiki ze słynnej gliny. Poprosił by nauczono go tej sztuki lecz mnisi odmówili mu w obawie o swe źródło dochodu gdyby ich sekrety wypłynęły na zewnątrz. Gong Cun jednak był uparty i postanowił szpiegować mnichów by samodzielnie nauczyć się tej techniki. Gdy uznał, że jest gotowy podkradł glinę ze zlewu, w którym mnisi codziennie myli ręce i z jej pomocą ulepił swój pierwszy czajnik przypominający teksturą korę drzewa. Jego dzieło spotkało się z tak wielkim uznaniem, że okrzyknięto go pierwszym mistrzem, a jego ceramika trafiła aż na cesarski dwór. Nigdy wcześniej czerwona glina nie zagościła w zakazanym mieście. Oznaczało to początek złotego okresu czajniczków z gliny Zhisha. Ów słynny czajnik przechowywany jest do dziś w muzeum. Niestety przepadło oryginalne wieko, które zastąpiła replika wykonana przez innego mistrza blisko 200 później.

W czasach dynastii Ming zmienił się także sposób przygotowania herbaty. Herbaciarze odeszli od znanej dziś w Japonii metody przygotowywania mielonej herbaty w dużej czarce na rzecz herbaty liściastej, parzonej w czajniczku. Rozpoczyna się tym samym trwający aż do rewolucji kulturowej w Chinach złoty okres czajniczków z Yixing. Pod koniec XVII wieku rozpoczął się intensywny handel Chin z krajami Europy. Słynne czajniczki z Yixing zaczęły licznie napływać wraz z dostawami herbaty do krajów Europejskich, głównie do Danii i Holandii gdzie zyskały miano czerwonej porcelany. Ich popularność była tak duża, że europejscy rzemieślnicy zaczęli podrabiać czerwoną glinę.

W czasach dynastii Qing powszechnie zdobiono czajniczki kaligrafią. Najcenniejsze okazy łączyły w sobie kunszt mistrzów ceramików ze sztuką mistrzów kaligrafii.

Jest to też czas kiedy czajniczki do herbaty zaczęły mieć coraz mniejsze rozmiary.

Jak ocenić nowy czajniczek przed zakupem?

Przede wszystkim musi się nam podobać. Pamiętać należy, że wielu znanych ceramików wyraża swą sztukę projektując czajniczki. Jeśli tak jak pierwsi projektanci preferujemy prostotę i funkcjonalność spodobają nam się czajniczki o okrągłym kształcie, bez ozdób, symetryczne i proste. Do herbat czarnych możemy wybrać czajniczki w kształcie kostki lub dyni. Mają one grubsze ścianki ponieważ wykonie sześciennego czajniczka wymaga wielkiej sztuki. Nie łatwo jest połączyć wszystkie elementy ze sobą tak by w czasie wypału ich kształt się nie zmienił. Dla osób ceniących sobie zdobione przedmioty lepsze będą czajniczki posiadające misterny ornament. Tradycyjnie wykonuje się tam przedstawienia smoków i innych mitycznych zwierząt. Bywają przedstawione scenki z mitologii. Wszystko oczywiście musi być wykonane w postaci płaskorzeźby ponieważ niedopuszczalne jest malowanie i szkliwienie. Można spotkać co najwyżej aplikacje i akcenty z innej gliny. Na czajniczka pojawiają się często wyryte napisy, często fragmenty poezji. Nowsze trendy przy projektowaniu czajniczków zawiązują albo do rekonstruowania słynnych zabytków albo do wzorów roślinnych i zwierzęcych. Twórca stara się by gotowy czajnik przypominał pień drzewa, kamień, żabę, owoc itp.

Gdy już wybierzemy rodzaj gliny i model czajniczka musimy sprawdzić czy nasze naczynie jest dobrej jakości. Po pierwsze sprawdzamy czy całość prezentuje się harmonijnie i estetycznie, zwracamy uwagę czy wylew, uchwyt, kuleczka na wieczku są proporcjonalne do brzuśca naczynia. Gdy spojrzymy na czajniczek od boku widzimy, że uchwyt jest jakby „wyciągnięty” do dołu. Linia wyznaczająca ten kierunek jest taka sama jak linia wylewu. Kolejne na co zwracamy uwagę to czy wieczko jest dopasowane, sprawdzamy czy nie jest luźne i nie grzechocze gdy potrząśniemy czajniczkiem na boki, należy sprawdzić czy nie wchodzi do brzuśca zbyt ciasno lub zbyt luźno. Warto, w przypadku czajniczków o typowym okrągłym kształcie, położyć czajniczek poziomo bez wieczka do góry nogami i sprawdzić czy powierzchnia wlewu dokładnie przylega do powierzchni stołu. Wylew i uchwyt powinny dotykać tej powierzchni w dwóch punktach. Gdy spojrzymy na czajniczek z góry, wylew, dziurka wieczka oraz uchwyt powinny stanowić jedną linię. Po za tym linia wylewu powinna być nachylona pod kątem 45 stopni.

Gdy napełnimy czajniczek wodą, przykryjemy wieczkiem i zatkamy dziurkę wieczka to po odwróceniu czajniczka do góry nogami woda nie powinna wylewać się wlewem, gdy zaś zatkamy wylew palcem i puścimy wieczko, nie powinno spaść. Gdy powiesimy na palcu czajniczek za uchwyt, powinien być tak wyważony by wieczko nie spadło. Uchwyt u góry jest cieńszy, a na dole grubszy, gdy spojrzymy od góry widać wyraźnie symetrię oraz fakt, że uchwyt ścienia się ku górze. Gdy przyłożymy kciuk w miejscu łączenia uchwytu z brzuścem u góry wtedy palec powinien automatycznie przytrzymywać wieczko, miejsce to powinno być wygodne dla palca.

Przygotowanie nowego czajniczka do użycia.

Ponieważ cechą szczególną ceramiki z gliny Zisha jest system mikroskopijnych porów mających zdolność do zatrzymywania aromatu herbaty musi ona być odpowiednio przygotowana przed pierwszym użyciem.

Aby otworzyć pory i zapoczątkować hodowanie czajniczka mamy do wyboru dwie metody postępowania.

Pierwsza, nieco trudniejsza i tradycyjna polega na gotowaniu czajniczka w herbacie. Włożyć należy czajniczek do garnka z wodą, koniecznie należy zdjąć wieczko i zadbać by woda znalazła się także wewnątrz czajniczka. Wody musi być więcej aby cały czajnik znalazł się pod wodą. Do wody wrzuca się liście herbaty na bazie której ma on być hodowany. Doprowadzamy całość ostrożnie do wrzenia i gotujemy delikatnie przez godzinę. Należy uważać by woda nie gotowała się zbyt burzliwie ponieważ grozi to obijaniem się czajniczka i uszkodzeniem. Po około godzinie zdejmujemy garnek z ognia i zostawiamy całość aż wystygnie. Następnie można już czajnik wyjąć z garnka lecz nie trzeba. Możemy pozostawić go w środku jeszcze na dzień lub dwa. Jeśli go wyjmiemy musimy napełnić go herbatą w której się gotował i w ten sposób pozostawić na dzień lub dwa. Po tym czasie przepłukujemy go wodą i przecieramy wewnątrz szmatką aby usunąć ewentualne resztki piasku i okruchy pozostałe po produkcji czajniczka. Następnie powtarzamy proces gotowania na nowo. Tym razem pozostawiamy czajnik na noc lub jeden dzień. Zależy to jakie grube ścianki ma nasz czajniczek. Po odczekaniu przepłukujemy czajniczek ciepłą wodą i jest gotowy do parzenia.

Druga metoda jest prostsza, ale nie daje tak dobrego efektu. Na początek wlewamy do czajniczka wodę w temperaturze pokojowej i pozostawiamy tak na 4-5 godzin. Następnie wodę wylewamy i wlewamy wrzątek, który pozostawiamy w czajniczku do wystudzenia. Następny krok to wybór herbaty, która ma być parzona w czajniczku. Zaparzamy ją po raz pierwszy i pozostawiamy do wystudzenia. Potem herbatę zlewamy i te same liście zaparzamy ponownie znów pozostawiając całość do wystudzenia. Następnie herbatę i liście wyrzucamy, czajnik płuczemy ciepłą wodą i jest gotowy do użycia.

Musimy pamiętać o kilku sprawach. Przede wszystkim nie należy myć czajniczka przy użyciu jakichkolwiek detergentów. Można przepłukiwać go jedynie gorącą wodą.

Aby czajnik dobrze wyglądał należy często, gdy jest gorący, pocierać go dłońmi. Tłuszcz i pot z naszej skóry impregnuje glinę od zewnątrz nadając jej trwałości i połysku. Robimy tak zwłaszcza z nowymi czajnikami. Kolejną sprawą jest chronienie wnętrza czajniczka przed kontaktem z czymkolwiek innym niż woda i herbata. Nie należy nigdy dotykać jego wnętrza rękami. Zawsze musimy pamiętać by wieczko było zakryte po za sytuacją kiedy czekamy by wysechł po użyciu, ważne by mieć pudełko do przechowywania czajniczka, które zabezpieczy go przed uszkodzeniem i kurzem.

Pamiętajmy też, że raz przygotowany do użycia czajniczek musi być używany już zawsze. Dzięki szczególnemu systemowi porów w glinie zisha czajniczki te nie powinny stać nieużywane ponieważ mogą na nich pojawiać się mikroskopijne pęknięcia, które sprawiają, że powierzchnia czajniczka staje się bardzo matowa. Z biegiem czasu pęknięcia łączą się w coraz większe aż zaczynają być widoczne gołym okiem. Wreszcie czajniczek ulega zniszczeniu. Z tego powodu wiele zabytkowych czajniczków jest pielęgnowanych właśnie przez regularne przygotowywanie w nich herbaty.

Autorem tekstu jest Rafał Przybylok