Chanoyu: Tradycyjny japoński rytuał picia herbaty

Chanoyu: Tradycyjny japoński rytuał picia herbaty

Tradycyjny japoński rytuał picia herbaty nazywa się chanoyu co w języku polskim oznacza „woda na herbatę” czyli „woda gorąca do parzenia herbaty”, czyli innymi słowy po prostu „wrzątek”. Niekiedy spotykana jest nazwa „cha-do” czyli droga herbaty. Mistrz, który prowadzi ceremonię, nazywany jest natomiast „cha-jin” czyli w tłumaczeniu „człowiek herbaty”. U podstaw rytuału leży fakt, że w Japonii uważa się, że herbata wymaga ręki mistrza. Tak jak w malarstwie można nauczyć się malować wraz ze wszystkimi technikami pozwalającymi naśladować styl mistrzów lecz by powstało arcydzieło wymagane jest mistrzostwo, ponieważ żadna reguła ani przepis nie są w stanie zapewnić idealnego naparu. Tak samo przy parzeniu herbaty, są ludzie którzy potrafią daną herbatę zaparzyć prawidłowo ale jedynie mistrz herbaty może wydobyć z liści całą ich istotę tworząc arcydzieło. Drobne różnice w ilości suszu, jakości i ilości wody, jej temperatury, czasu parzenia oraz różnice między samymi liśćmi herbaty pochodzących nawet z tej samej plantacji i tego samego zbioru mają subtelny wpływ na gotową herbatę. Jedynie mistrz potrafi wziąć pod uwagę wszystkie te ulotne aspekty i przygotować herbatę idealną.

Początku ceremonii picia herbaty niektórzy doszukują się w organizowanych w dawnych czasach zawodach herbacianych noszących nazwę to-cha. Polegały one na tym, że uczestnicy zgadywali na podstawie smaku herbaty miejsce jej uprawy. Zawody takie zaczęły mieć charakter coraz bardziej kameralny zmieniając się w efekcie w znane dziś ceremonie.

Bardziej prawdopodobna wersja powstania ceremonii herbaty wiąże ją z osobą Murata Shuko żyjącego w XV wieku, który zasłynął jako pierwszy z cha-jin czyli mistrzów herbacianych. Kolejnym mistrzem herbaty, którego uznano za największego cha-jin , i który nadał ceremonii herbaty ostateczny kształt był Sen-no Rikyu.

W ceremonii herbaty obowiązują cztery główne zasady: wa, kei, sei, jaku; czyli harmonia, szacunek, czystość, spokój. Harmonia ujawnia się w harmonijnych ruchach wykonywanych w czasie całej ceremonii. Unika się odruchów i nawyków, nie wykonuje się zbędnych ruchów. Wszystkie przedmioty obecne w czasie ceremonii są również rozmieszczone w szczególny, bardzo harmonijny sposób. Szacunek okazywany jest wszystkim uczestnikom spotkania w równej mierze i na równi z przedmiotami biorącymi udział w ceremonii czyli utensyliom do herbaty, oraz nieodzownym wazonowi i malowidłu. Czystość dotyczy nie tylko samego herbacianego pawilonu i wszystkich przedmiotów ale także uczestników i ich szat. Przed udaniem się do pawilonu goście obmywają swoje ręce i usta w źródełku jeśli dostępne jest w ogrodzie herbacianym. Spokój przejawia się w ciszy i odosobnieniu. Należy zachować ciszę i spokój wewnątrz pawilonu ale również wokół niego. Stąd często pawilony herbaciane budowane były z dala od zgiełku miasta, na przykład w dużych ogrodach. Ma to stanowić przeciwieństwo blichtru i hałasu świata.

Zaleca się wyzbycie wszelkiej wystawności i zbytków przy organizacji ceremonii. Nie można poruszać tematów politycznych ani rozmawiać o interesach. Dyskusje mogą dotyczyć herbaty i piękna oraz harmonii świata, akcesoriów do herbaty, sztuki i ogólnie spraw ludzkich. W czasie całej ceremonii obowiązuje również określony sposób w jakim należy się kłaniać i wykonywać gesty, ważna jest mimika, a nawet maniera mowy. Ważne jest również, że jedyną hierarchią między gośćmi jest hierarchia wieku. Istnieje gospodarz oraz goście obsługiwani od najstarszego do najmłodszego. Nie ważny jest majątek czy piastowane urzędy. W niektórych szkołach chado wybiera się spośród gości osobę najbardziej obeznaną ze sztuką herbacianą, która pomaga gospodarzowi oraz służy jako przykład dla pozostałych.

Do przeprowadzenia ceremonii herbaty używa się sproszkowanej herbaty zielonej matcha. Niezbędne jest także specjalnie urządzone i przygotowane pomieszczenie zwane pawilonem herbacianym chashitsu. Najlepiej aby była to osobno zbudowana konstrukcja w ogrodzie. Może być ostatecznie specjalnie wydzielony pokój herbaciany wewnątrz budynku. Niezmiennie ma dość niewielkie wejście. Wystrój pawilonu cechuje prostota. W Japonii uważa się, że nie ma piękna tam gdzie nie ma przestrzeni. Wszystkie przedmioty znajdujące się nie tylko w pawilonie ale w całym mieszkaniu urządzonym tradycyjnie muszą być nieodzowne, a ich obecność bezwzględnie konieczna. Minimalizm, który niełatwo osiągnąć w kulturze europejskiej jest czymś naturalnym i pożądanym w kraju wschodzącego słońca. Widać to wyraźnie w bardzo skromnych ozdobach wnętrz. Uważa się przykładowo, że w pokoju powinien się znajdować tylko jeden obraz dzięki czemu on właśnie przykuwa wzrok. Tak też w pawilonie znajduje się jedno tylko malowidło w specjalnej wnęce służącej do prezentacji zgromadzonych przedmiotów niezbędnych do przygotowania herbaty. Tutaj znajduje się obraz przedstawiający najczęściej kaligrafię niejednokrotnie przedstawiającą jakąś sentencję z filozofii Zen. Gdy pojawia się wazon z kwiatami, nie może to być bukiet, ponieważ kwiaty nie rosną w bukietach. Sztuka układania kwiatów zwana ikebana właśnie dlatego ogranicza się do ułożenia w artystyczny sposób zaledwie paru kwiatów mających naśladować naturalny stan w jakim rośliny te rosną. Co ciekawe mistrzowie herbaty nie pochwalali ikebany zarzucając jej, choć niewielkie lecz zauważalne odejście od naturalności roślin. Jakiekolwiek ułożenie kwiatów było, jak uważali, ingerencją w naturalne piękno. Stąd w pawilonie herbacianym najczęściej znajdować się powinien jeden kwiat w wazonie, najlepiej biały lub w jasnym kolorze i najlepiej nie całkiem rozwinięty i pokryty rosą.

Co do niezbędnych przyborów do przygotowania samej herbaty to zwykle były to bardzo cenne i kosztowne dzieła sztuki ceramicznej. Nie są to jednak pięknie zdobione i ociekające złotem akcesoria lecz proste i starannie wykonane sprzęty mające często długą historię. Wymienić trzeba tutaj specjalną czarkę do przygotowywania herbaty zwaną matchawan lub prościej chawan, do odmierzania herbaty służy bambusowa łyżeczka zwana chashaku, do jej odpowiedniego rozprowadzenia i spienienia stosuje się bambusowy pędzel chasen, niezbędne są też natsume czyli specjalna lakowa puszeczka do przechowywania herbaty oraz chakin – mały ręczniczek, którym przeciera się wszystkie akcesoria w czasie ceremonii. Niezbędne są także kociołek do grzania wody zwany cha-gama i bambusowa chochelka do jej czerpania oraz specjalny piecyk na węgiel drzewny z drewna wiśniowego aby wodę zagrzać.

Samo picie herbaty jest drugim etapem ceremonii. Goście na początek częstowani są lekkim posiłkiem, herbata jest przygotowywana dopiero później gdy wszyscy odbędą spacer po ogrodzie.

W ceremonii herbaty znajduje się sporo elementów filozoficznych pochodzących z filozofii Zen. Ceremonia herbaty ma łączyć piękno z codziennością. Ma wymuszać celebrowanie w wielkim skupieniu i z wielką czcią należną największym arcydziełom coś tak codziennego i prozaicznego jak picie herbaty. Stan duchowy w jakim znajdują się uczestnicy spotkania podobny jest do stanu kontemplacji mnichów buddyjskich Zen. Wyzbyć się należy wszelkich uniesień i emocji, wzruszeń i pobocznych myśli mogących zaburzyć celebrowanie bieżącej chwili. Podkreśla się, że każda ceremonia tak jak każda czarka herbaty i jak każda chwila w życiu jest unikalna i niepowtarzalna. Nie można przeprowadzić dwa razy takiej samej ceremonii bo zwróciwszy uwagę na wszelkie drobne szczegóły takie jak drobne gesty, nastroje w jakich są goście i mistrz, a nawet porę roku i stan ducha uczestników, nawet przestrzegając drobiazgowych reguł obowiązujących podczas spotkania, łatwo dojść do wniosku, że dana ceremonia nie powtórzy się nigdy, tak jak nie powtórzy się ta sama chwila jak i nie powtórzy się taka sama czarka herbaty. Bo to właśnie w czarce herbaty, niepowtarzalnej i wyjątkowej znajduje się głęboka myśl, że szczęście i duchową harmonie osiągnąć można doceniając ulotne i niepowtarzalne chwile swej codzienności i wypijając je jak herbatę, ze świadomością, że istnieje tylko ta chwila i tylko ta czarka herbaty, która nie powtórzy się już nigdy i nie miała miejsca nigdy wcześniej.